Odpowiedzialność nauczycieli za szkody w mieniu szkoły

Współczesna edukacja już dawno odeszła od modelu szkoły, w którym głównymi pomocami dydaktycznymi była czarna tablica, mapy i modele prostopadłościanów. Aktualnie szkoły są wyposażane w sprzęty interaktywne, takie jak: projektory, ekrany projekcyjne, aparatura laboratoriów chemicznych i fizycznych, instrumenty muzyczne, plastyczne czy też komputery w pracowni informatycznej. Powyższe sprzęty stały się standardowym wyposażeniem szkoły, obok którego niektóre szkoły inwestują w droższe sprzęty, takie jak np. drukarki 3D. Zdobycie środków na zakup sprzętu do szkoły nie kończy problemów związanych z prawidłowym wyposażeniem szkoły. Każdy sprzęt w wyniku standardowego użytkowania ulega stopniowemu zniszczeniu. Jest to skutek normalnej eksploatacji. Nierzadko jednak w warunkach szkolnych sprzęt ulega natychmiastowemu zniszczeniu. W takich przypadkach jest konieczne ustalenie, kto jest odpowiedzialny za powstałą szkodę i na jakich warunkach można szkodę naprawić.  

Jakie przepisy regulują odpowiedzialność nauczyciela za mienie w szkole 

Przepisy ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (dalej: Karta Nauczyciela) regulują treść nauczycielskiego stosunku pracy, w tym prawa i obowiązki nauczyciela jako pracownika oraz szkoły jako pracodawcy, w imieniu której czynności podejmuje dyrektor szkoły. Jednakże Karta Nauczyciela nie zawiera przepisów dotyczących odpowiedzialności nauczycieli za uszkodzenie mienia pracodawcy (mienia szkoły). Dlatego na podstawie art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela, zgodnie z którym w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami Karty Nauczyciela, mają zastosowanie przepisy ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (dalej: k.p.), należy stosować ogólne zasady odpowiedzialności pracowników. 

Podstawowe obowiązki pracownika (nauczyciela)

Pierwszym przepisem, który wyznacza granice odpowiedzialności nauczycieli, jest art. 100 k.p. zawierający katalog obowiązków pracownika. Podstawowym obowiązkiem pracownika-nauczyciela jest świadczenie pracy nauczycielskiej, w ramach której nauczyciel przede wszystkim prowadzi zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze z uczniami lub wychowankami oraz realizuje inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły. 

Zgodnie z art. 100 § 1 k.p., pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Następnie przepis art. 100 § 2 k.p. doprecyzowuje, przez wyliczenie, najważniejsze obowiązki pracownika. Zgodnie z tym przepisem, pracownik powinien:

1. przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy, regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku,

2. przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych, 

3. dochować tajemnicy określonej w odrębnych przepisach oraz zasad współżycia społecznego,

4. dbać o dobro zakładu pracy, 

5. chronić mienie zakładu pracy oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. 

Obowiązek dbania o dobro zakładu pracy (szkoły)

Określony w art. 100 § 2 pkt 4 k.p. obowiązek pracownika, by dbał o dobro zakładu pracy, chronił jego mienie oraz zachował w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, jest określany powszechnie jako obowiązek dbałości o interesy pracodawcy. Przyjmuje się, że obowiązki pracownika wskazane w art. 100 § 2 pkt 4 k.p. są ustanowieniem szczególnej zasady lojalności pracownika względem pracodawcy, z której przede wszystkim wynika obowiązek powstrzymania się pracownika od działań zmierzających do wyrządzenia pracodawcy szkody czy nawet ocenianych jako działania na niekorzyść pracodawcy. Zachowanie pracownika jest nie tylko oceniane w aspekcie działania zawinionego/niezawinionego albo legalnego/nielegalnego, ale ocenia się również charakter danego działania – czy to działanie było działaniem lojalnym wobec pracodawcy. 

Obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy ma charakter względny. Jego granice wyraża interes pracownika i interes zbiorowości pracowniczej, do której pracownik należy. Zawsze obowiązek dbałości o dobro zakładu wymaga aktualizacji i konkretyzacji. 

Reasumując, obowiązek dbałości o „dobro zakładu pracy” jest obowiązkiem dbałości o wspólną wartość, która służy do realizowania zadań pracodawcy i pozostałych zatrudnionych pracowników. 

Obowiązek ochrony mienia szkoły

W ramach obowiązku ochrony mienia zakładu pracy pracownik jest zobowiązany do podejmowania pozytywnych działań i przejawiania w tym zakresie niezbędnej inicjatywy (patrz: PRZYKŁAD 2), a jednocześnie nie może podejmować działań negatywnych (patrz: PRZYKŁAD 3). 

Szczególnym przykładem naruszenia obowiązku ochrony mienia zakładu pracy są czynności ukierunkowane bezpośrednio na zagarnięcie mienia na szkodę zakładu pracy. W tym kontekście już samo usiłowanie kradzieży jest naruszeniem dbałości o mienie pracodawcy. 

Odpowiedzialność porządkowa nauczyciela 

Nauczyciele tak jak inni pracownicy podlegają odpowiedzialności porządkowej, która została uregulowana w art. 108–113 k.p. 

W świetle Kodeksu pracy wszyscy pracownicy, w tym również nauczyciele ponoszą konsekwencje osobiste i majątkowe z tytułu zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Zgodnie z art. 108 § 1 k.p. za nieprzestrzeganie przez pracownika:

1. ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, 

2. przepisów bhp,

3. przepisów przeciwpożarowych, a także 

4. przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy, oraz

5. usprawiedliwiania nieobecności w pracy

– pracodawca może stosować karę upomnienia albo karę nagany. 

Z kolei na podstawie art. 108 § 2 k.p. za:

1. nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bhp lub przepisów przeciwpożarowych, 

2. opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, 

3. stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości albo w stanie po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu lub spożywanie alkoholu lub zażywanie środka działającego podobnie do alkoholu w czasie pracy 

– pracodawca może również stosować karę pieniężną.

Przesłankami odpowiedzialności porządkowej nauczycieli są: bezprawność i wina. Zachowanie bezprawne to zachowanie niezgodne z ustalonym porządkiem, regulaminem pracy, przepisami bhp oraz przepisami przeciwpożarowymi. Dyrektor szkoły jako pracodawca, chcąc ograniczyć ryzyko (głównie osobowe i techniczne), może wprowadzać reguły postępowania na terenie szkoły. W tym celu wydaje regulamin pracy lub inne zarządzenia wewnętrzne (np. regulamin korzystania z warsztatów szkolnych). 

Natomiast wina jako przesłanka wyraża się w świadomym wyborze przez pracownika określonego zachowania, niezgodnego z postanowieniami regulaminu pracy, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisami przeciwpożarowymi, zasadami współżycia społecznego. Inaczej ujmując, wina jest powiązana z nastawieniem pracownika do wykonywanych obowiązków i dotyka sfery psychiki. Stąd wina ma charakter subiektywny i musi być interpretowana na podstawie zachowań pracownika. Przesłankami wyłączającymi winę pracownika są:

1. brak poczytalności, 

2. nieudolność, błąd oraz 

3. stan wyższej konieczności. 

Wracając do PRZYKŁADU 3 (nauczyciela wykorzystującego po godzinach pracy sprzęt szkolny do celów prywatnych), należy stwierdzić, że jest to działanie bezprawne, bowiem pracownik narusza organizację i porządek pracy w szkole (sprzęt szkolny powinien być wykorzystywany dla celów prowadzenia zajęć praktycznych z uczniami w czasie pracy ujętym w rozkładzie zajęć). Jest to także działanie zawinione – trudno sądzić, żeby nauczyciel nie miał świadomości istnienia zakazu używania narzędzi i sprzętu szkoły dla celów innych niż realizacja podstawowych funkcji szkoły: dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej. Nauczyciel za korzystanie ze sprzętu szkoły dla celów prywatnych może być zatem ukarany karą porządkową upomnienia lub karą nagany. 

Odpowiedzialność porządkowa nauczycieli nie wyłącza zastosowania wobec nauczyciela innych rodzajów odpowiedzialności. Naruszenie obowiązku ochrony mienia pracodawcy może powodować uszkodzenie lub zniszczenie danego sprzętu, co z kolei przenosi nas na reżim odpowiedzialności materialnej pracowników. 

Odpowiedzialność materialna pracowników-nauczycieli

Przepisy Kodeksu pracy regulują dwa modele odpowiedzialności materialnej pracowników: 

1. odpowiedzialność na zasadach ogólnych, oraz 

2. odpowiedzialność za szkodę w mieniu powierzonym. 

W świetle art. 114 k.p. pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach Kodeksu pracy. To oznacza, że przepisy Kodeksu pracy regulują kwestię odpowiedzialności materialnej w sposób kompleksowy i wyłączają stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego regulujących odpowiedzialność za szkodę. Przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się w zakresie nieuregulowanym w Kodeksie pracy. 

Artykuł 114 k.p. dotyczy tylko odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli sprawcą szkody jest osoba, z którą pracodawca nie pozostaje w stosunku pracy (patrz: PRZYKŁAD 4). 

Ograniczenia w stosowaniu przepisów Kodeksu pracy 

Na podstawie art. 114 k.p. nauczyciel ponosi odpowiedzialność za szkodę, która powstała w majątku szkoły wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Obowiązek naprawienia szkody przez nauczyciela istnieje w przypadku uchybienia każdemu z obowiązków, jakie spoczywają na nauczycielu z tytułu nawiązania stosunku pracy, a nie tylko obowiązkowi podstawowemu. Nauczyciel nie może zwolnić się z odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, podając, że konieczność wykonania innych, ważniejszych obowiązków uniemożliwiła mu wykonanie danego obowiązku, co ostatecznie doprowadziło do powstania szkody (patrz: PRZYKŁAD 5). 

Przepisów Kodeksu pracy w zakresie odpowiedzialności pracownika za szkodę nie stosuje się w przypadku, gdy nie ma związku między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych a powstaniem szkody (patrz: PRZYKŁAD 6). 

Przesłanki odpowiedzialności materialnej nauczyciela

W celu ustalania odpowiedzialności materialnej nauczyciela dyrektor szkoły musi wykazać 4 przesłanki: 

1. bezprawność zachowania nauczyciela, 

2. winę nauczyciela, 

3. związek przyczynowy między bezprawnym zachowaniem nauczyciela a szkodą, 

4. istnienie szkody 

Dwie pierwsze przesłanki wynikają z art. 114 k.p. 

Bezprawność zachowania nauczyciela

Przez bezprawne zachowania nauczyciela rozumie się niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych. Bezprawne może być działanie nauczyciela, które narusza dane obowiązki (nauczyciel wbrew obowiązującej w szkole procedurze korzystania z komputerów pracodawcy wgrał dodatkowe programy, które zawierały szkodliwe pliki). Bezprawne także może być zaniechanie nauczyciela, gdy do określonego działania nauczyciel był zobowiązany (nauczyciel nie zabezpieczył przyrządów dydaktycznych, które nieprawidłowo przechowywane uległy zniszczeniu). 

Z uwagi na fakt, że przepisy Kodeksu pracy nie regulują okoliczności wyłączających bezprawność, należy sięgnąć po przepisy Kodeksu cywilnego. Bezprawność zachowania nauczyciela wyłącza obrona konieczna (art. 423 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny; dalej: k.c.) oraz stan wyższej konieczności (art. 424 k.c.). Działanie w granicach obrony koniecznej prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej z tego względu, że podmiot wyrządzający szkodę napastnikowi działa w obronie jakiegokolwiek dobra własnego lub innej osoby, które stało się zagrożone bądź naruszone wskutek zamachu podjętego uprzednio przez poszkodowanego (napastnika). 

Wartość chronionego dobra w ramach obrony koniecznej jest bez znaczenia. W przypadku stanu wyższej konieczności dobro chronione musi mieć oczywiście wyższą wartość niż dobro naruszone. Wracając do PRZYKŁADU 5 (nauczyciela, który nie zabezpieczył przyrządów naukowych), stanem wyższej konieczności może być sytuacja, w której nauczyciel spieszył się do innej sali lekcyjnej w celu objęcia opieką znajdujących się tam uczniów, ale nie fakt, że śpieszył się na zebranie rady pedagogicznej. Dobro uczniów jest niewątpliwie dobrem ważniejszym niż szkoda materialna w przyrządach naukowych. 

Wina nauczyciela 

Kolejną przesłanką, którą należy ustalić, jest wina pracownika. Odpowiedzialność materialna pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych wiąże się z dwoma wariantami winy: 

1. winą nieumyślną, która stanowi przesłankę odpowiedzialności pracownika na podstawie art. 114 k.p.,

2. winą umyślną, która stanowi przesłankę odpowiedzialności pracownika na podstawie art. 122 k.p.

Wina nieumyślna nauczyciela 

Przy winie nieumyślnej sprawca szkody przewiduje możliwość wystąpienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć, albo też nie przewiduje możliwości nastąpienia tych skutków, choć powinien i może je przewidzieć. W stosunkach pracy najczęściej występują szkody, które powstały w wyniku winy nieumyślnej. Brak należytej staranności pracownika w wykonywaniu obowiązków pracowniczych może skutkować powstaniem szkody u pracodawcy. 

Wina umyślna nauczyciela 

O winie umyślnej mowa jest wtedy, gdy nauczyciel chce wyrządzić szkodę w mieniu szkoły i celowo do tego zmierza (zamiar bezpośredni) lub, gdy mając świadomość szkodliwych skutków swojego działania i przewidując ich nastąpienie, godzi się na nie, choć nie zmierza bezpośrednio do wyrządzenia szkody (zamiar ewentualny). Wynik każdej sprawy zależy od okoliczności, oceny zachowania nauczyciela, jego świadomości co do możliwości spowodowania szkody oraz godzenia się na taką ewentualność. Odpowiedzialność pracownika z tego tytułu dotyczy szkody w pełnej wysokości. Jest to odpowiedzialność za rzeczywistą stratę i utracone korzyści.

Okoliczności wyłączające winę 

W niektórych przypadkach, mimo tego, że nauczyciel wyrządził szkodę, to nie może ponosić za nią odpowiedzialności, bowiem nie można mu przypisać winy. Przyjmuje się, że zarzut bezprawnego zachowania można przypisać tylko osobie działającej z odpowiednim rozeznaniem. Zgodnie z art. 425 § 1 k.c., osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. Powodami wyłączającymi świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest choroba psychiczna lub przejściowe zaburzenia psychiczne, wynikające z przyczyn chorobowych lub innych czynników wewnętrznych, jeśli wywarły wpływ na działalność organizmu (stan silnego wzburzenia psychicznego, stan zakłóceń psychicznych wywołanych wyczerpaniem organizmu). Wracając do przykładu kłótni nauczyciela z dyrektorem szkoły (PRZYKŁAD 8), jeżeli kłótnia wydarzyłaby się w dniu, w którym nauczyciel został poinformowany o negatywnych wydarzeniach w jego rodzinie i wzburzenie wywołane kłótnią z dyrektorem pogorszyłoby jego niski stan emocjonalny, to można byłoby przyjąć, że nauczyciel był w stanie silnego wzburzenia psychicznego. 

W przypadku gdy nauczyciel znalazł się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli na skutek własnego działania, nie dojdzie do wyłączenia winy. W myśl art. 425 § 2 k.c., kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy. Przepis ten stanowi wyjątek od zasady, że osobom znajdującym się w stanie niepoczytalności winy przypisać nie można. Winę sprawcy oceniamy więc dwuetapowo: 

1. najpierw co do wywołania samego stanu niepoczytalności, 

a następnie

2) co do wyrządzenia szkody (patrz: PRZYKŁAD 9).

Związek przyczynowo-skutkowy 

Kolejną przesłanką konieczną do wykazania jest istnienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy zachowaniem pracownika (działaniem/zaniechaniem) a wystąpieniem szkody. W myśl art. 115 k.p. pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Pomiędzy zawinionym i bezprawnym działaniem pracownika a powstałą szkodą musi zaistnieć związek przyczynowy pozwalający ustalić, że zdarzenie jest przyczyną szkody. Odpowiedzialność odszkodowawcza pracownika nie powstaje, jeżeli dyrektor szkoły, działając jako pracodawca, nie wykaże istnienia związku przyczynowego.

Związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy szkodą a zachowaniem pracownika musi mieć charakter typowy. Oznacza to, że zawinione i bezprawne działania pracownika mają takie skutki, jakie mógłby przewidzieć każdy rozsądny i przezorny pracownik. W rezultacie pracownik odpowiada za przewidywalne, przeważnie występujące następstwa danego działania. 

Odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika nie powodują wydarzenia, które pozostają ze szkodą tylko w związku czasowym. Ocena, czy następstwo ma normalny charakter, musi uwzględniać całokształt okoliczności sprawy oraz wynikać z zasad doświadczenia życiowego i zasad nauki (patrz: PRZYKŁAD 11). 

Związek pomiędzy działaniem pracownika a szkodą nie musi mieć charakteru bezpośredniego. Związek przyczynowy może mieć charakter wieloczłonowy. Każde kolejne ogniwo (następstwo), pozostające w normalnym związku przyczynowym, należy zakwalifikować jako normalne następstwo zdarzenia, które zainicjowało ciąg przyczynowo-skutkowy.

Szkoda 

Szkoda rozumiana jest jako uszczerbek w majątku pracodawcy, który by nie powstał, gdyby pracownik należycie wykonywał swoje obowiązki. Wielkość szkody jest określana przez porównanie aktualnego stanu majątkowego pracodawcy z tym, jaki istniałby, gdyby pracownik nie naruszył swoich obowiązków. Uszczerbek powstały w wyniku normalnego użytkowania rzeczy czy też uszczerbek powstały w wyniku zmniejszenia się pewnych naturalnych właściwości rzeczy nie jest szkodą. 

12

W porównaniu do zasad odpowiedzialności za szkodę uregulowaną w Kodeksie cywilnym przepisy Kodeksu pracy ograniczają odpowiedzialność majątkową pracowników. Jeżeli podczas wykonywania obowiązków pracowniczych pracownik wyrządził szkodę pracodawcy, to odpowiada tylko za rzeczywistą stratę. Na gruncie Kodeksu cywilnego odpowiedzialność odszkodowawcza obejmowałaby również spodziewane korzyści. Podkreślenia wymaga, że ta korzystniejsza dla pracownika reguła odpowiedzialności odszkodowawczej jest używana tylko wtedy, gdy pracownik wyrządził pracodawcy szkodę z winy nieumyślnej. Jeżeli szkoda została wyrządzona z winy umyślnej, pracownik ponosi pełną odpowiedzialność na zasadach przewidzianych w Kodeksie cywilnym. 

Zgodnie z art. 117 k.p., pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia. Przez inną osobę rozumie się innego pracownika oraz osobę niezatrudnioną u pracodawcy – przykładowo ucznia.

Przyczynienie się pracodawcy do powstania szkody może polegać na zastosowaniu niewłaściwej organizacji pracy, czy też niestworzeniu właściwych warunków pracy. W warunkach szkolnych przyczynieniem się pracodawcy do szkody może być wyposażenie stanowisk w pracowniach szkolnych w nieodpowiednie ławki (ławki za niskie do wzrostu uczniów uniemożliwiają bezpieczną pracę z przyrządami naukowymi). 

Na podstawie art. 118 k.p. w razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych. Zasadą wynikającą z tego przepisu jest odpowiedzialność pracowników tylko za część szkody w relacji do jego przyczynienia i stopnia winy. Tylko wyjątkowo w sytuacjach, w których nie jest możliwe ustalenie tych okoliczności, pracownicy odpowiadają w częściach równych. Pracodawca musi wykazać stopień przyczynienia i winy każdego z pracowników. Reguła wspólnej odpowiedzialności dotyczy tylko szkód, które zostały zadane z winy nieumyślnej. W przypadku szkody powstałej z powodu winy umyślnej kilku pracowników odpowiedzialność jest solidarna.

Wysokość odszkodowania 

Specyfika stosunków pracy, w tym wykonywanie pracy w relacji podporządkowania pracodawca – pracownik powoduje, że nie stosuje się w tych relacjach ogólnych zasad dotyczących naprawienia szkody wynikających z Kodeksu cywilnego. Brak równowagi podmiotów w relacji pracodawca – pracownik powoduje zawężenie zakresu odpowiedzialności materialnej. Zgodnie z art. 119 k.p. odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Ograniczenie wysokości odszkodowania dotyczy wyłącznie tych pracowników, którzy nieumyślnie wyrządzili szkodę w mieniu innym niż powierzone. Podkreślenia wymaga, że przepis art. 119 k.p. ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że ani w regulaminie pracy, ani w porozumieniu między pracownikiem i pracodawcą nie można zmienić zasad limitacji odszkodowania. 

Dwa ograniczenia odpowiedzialności materialnej pracownika

Z art. 119 k.p wynikają dwie zasady:

1. jeżeli pracownik wyrządził szkodę, z winy nieumyślnej, w wysokości nieprzekraczającej jego 3-miesięcznego wynagrodzenia, jest zobowiązany zapłacić odszkodowanie w pełnej wysokości,

2. jeżeli pracownik wyrządził szkodę, z winy nieumyślnej, w wysokości przekraczającej jego 3-miesięczne wynagrodzenie, jest zobowiązany zapłacić ograniczone odszkodowanie. 

Przepisy Kodeksu pracy wprowadzają więc dwa ograniczenia odpowiedzialności materialnej pracownika w sytuacji, gdy przez działanie (zaniechanie) popełnione z winy nieumyślnej wyrządził szkodę pracodawcy:

1. ograniczenie dotyczące rozmiaru szkody – jest to szkoda w granicach rzeczywistej straty,

2. ograniczenie dotyczące wysokości odszkodowania – maksymalne odszkodowanie to 3-miesięczne wynagrodzenie. 

Szkoda wyrządzona z winy umyślnej 

Spowodowanie przez pracownika szkody z winy umyślnej wyłącza stosowanie bardziej propracownicznych przepisów Kodeksu pracy (ograniczenia, co do szkody, ograniczenia co, do wysokości odszkodowania). Umyślność działania pracownika w spowodowaniu szkody (czyli negatywny stosunek pracownika do obowiązków pracowniczych) powoduje przejście na ogólny reżim odpowiedzialności regulowany w przepisach Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 122 k.p., jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości (szkoda rzeczywista i utracone korzyści) bez limitacji wysokości odszkodowania. 

Przykładem szkody powstałej z winy umyślnej pracownika jest spowodowanie szkody w stanie po spożyciu alkoholu. Stan nietrzeźwości pracownika uzasadnia przyjęcie umyślności wyrządzenia szkody w formie zamiaru ewentualnego, co również dotyczy szkody w mieniu powierzonym. 

W razie wyrządzenia szkody w sposób umyślny przez kilku pracowników lub przez pracownika wraz z inną osobą (osobami) niepozostającą z poszkodowanym pracodawcą w stosunku pracy mamy do czynienia z tzw. solidarną odpowiedzialnością sprawców. 

Odpowiedzialność nauczyciela za powierzone mienie

Szczególne zasady odpowiedzialności materialnej pracowników zostały przewidziane na 

przypadki powierzenia mienia pracownikom przez pracodawcę. Podstawową przesłanką odpowiedzialności jest prawidłowe powierzenie mienia pracownikowi, a odpowiedzialność jest oparta na winie pracownika. Wina pracownika przejawia się w nienależytej pieczy nad powierzonym mu mieniem. Stosownie do art. 124 § 1 k.p. pracownik, któremu powierzono – z obowiązkiem zwrotu albo do rozliczenia się – pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze, odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu. Natomiast na podstawie art. 124 § 2 k.p. pracownik odpowiada w pełnej wysokości również za szkodę w mieniu innym niż wymienione w § 1, powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.

W przypadku powierzenia mienia należy również zwrócić uwagę na kwestię zgody pracownika na przyjęcie powierzenia. Zgoda może wynikać z treści umowy o pracę albo z oświadczenia pracownika o przyjęciu odpowiedzialności materialnej. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że zgoda może być także wyrażona przez czynności konkludentne (czynności dorozumiane), np. pobranie pieniędzy, narzędzi (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 1985 r., sygn. akt IV PR 221/850). W realiach pracy szkoły wyrażenie zgody na przyjęcie powierzonego mienia przez czynności dorozumiane jest dyskusyjne. Zatrudnienie nauczyciela na stanowisku nauczyciela informatyki oznacza, że nauczyciel ten będzie prowadził zajęcia dydaktyczne w sali informatycznej. Nie oznacza to jednak przyjęcia podwyższonego progu odpowiedzialności materialnej za sprzęt znajdujący się w sali informatycznej, szczególnie w sytuacji, gdy zajęcia w tej sali prowadzą także inni nauczyciele. Zawsze przecież nauczyciel informatyki odpowiada za mienie pracodawcy, w tym za sprzęt komputerowy na zasadach ogólnych wyrażonych w art. 114–122 k.p. Dlatego najlepiej udokumentować w formie pisemnej przyjęcie odpowiedzialności za mienie powierzone. 

Mienie powierzone do zwrotu albo do wyliczenia 

Artykuł 124 § 1 pkt 1 k.p. nakłada na pracownika obowiązek zwrotu mienia albo wyliczenia się z mienia. Mienie powierzone do wyliczenia to pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności. Przykładowo nauczycielowi sprawującemu opiekę nad wycieczką szkolną wypłacano środki pieniężne niezbędne do zorganizowania wyżywienia albo przekazano mu bilety na komunikację miejską. Z kolei mienie powierzone do zwrotu to mienie wskazane w art. 124 § 1 pkt 2 k.p., powierzone indywidualnie pracownikowi do osobistego używania przy wykonywaniu pracy. 

Mienie, które powierza pracodawca, może być jego własnością albo własnością osoby trzeciej. W świetle art. 124 § 1 i 2 k.p. pracownik ponosi odpowiedzialność za powierzone mienie, które stanowiło własność osoby trzeciej, a pracodawca naprawił tej osobie wyrządzoną w tym mieniu przez pracownika szkodę. W przypadku wyrządzenia przez pracownika szkody w mieniu powierzonym należącym do osoby trzeciej, szkoda pracodawcy powstaje w momencie, gdy pracodawca zapłaci osobie trzeciej odszkodowanie. Z faktu prawidłowego powierzenia mienia przez pracodawcę wynika obowiązek pracownika zwrócenia mienia pełnowartościowego, a nie w stanie uszkodzonym. Jeżeli pracownik zwraca mienie uszkodzone lub wylicza się takim mieniem, to domniemanie faktyczne przemawia za przyjęciem, że uszkodzenie mienia zostało zawinione przez pracownika.

Naruszenie obowiązków nauczyciela polega na niezwróceniu lub niewyliczeniu się z powierzonego mienia. Nie zwraca mienia lub nie wylicza się z niego pracownik, u którego stwierdzono ilościowy brak określonych przedmiotów (jak w PRZYKŁADZIE 16 – brak laptopa) lub określonej gotówki. Natomiast pracownik dopełnia obowiązku zwrotu mienia albo obowiązku wyliczenia się, jeśli zwraca lub wylicza się z powierzonego mu mienia pod względem ilościowym, choćby nawet mienie było uszkodzone. W takim przypadku nie mamy do czynienia z brakiem zwrotu mienia powierzonego, ale obniżeniem wartości tego mienia. Uszkodzenie z winy nieumyślnej to odpowiedzialność ograniczona do 3 wynagrodzeń miesięcznych, z winy umyślnej – odpowiedzialność bez ograniczeń. 

Zakres odpowiedzialności za mienie powierzone 

Stosownie do art. 124 § 3 k.p. od odpowiedzialności pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Przy konstrukcji powierzenia mienia stosuje się domniemanie faktyczne pozwalające na przyjęcie, że jeśli pracodawca prawidłowo powierzył mienie pracownikowi, to szkoda powstała z winy pracownika. W razie powierzenia pracownikowi mienia z obowiązkiem wyliczenia się wystarczy wykazanie przez pracodawcę, że szkoda jest następstwem nierozliczenia się pracownika z przekazanego mienia. 

Pracownik w celu uwolnienia się od odpowiedzialności musi wykazać, że niemożność zwrotu mienia powstała z przyczyn od niego niezależnych. Czyli pracownik dołożył wszelkich starań o powierzone mienie, a fakt jego utraty wiąże się z przyczynami, za które odpowiedzialności nie ponosi. Pracownik może się uwolnić od odpowiedzialności za mienie powierzone, jeżeli wskaże, jakie działania podejmował w celu zapobiegnięcia szkody. W sytuacji, w której nauczycielowi ukradziony zostanie laptop, nauczyciel musi wykazać, że laptop był prawidłowo przechowywany i nie był pozostawiony bez nadzoru. 

Za szkodę w mieniu powierzonym pracownik ponosi odpowiedzialność materialną w pełnej wysokości. Nie ma w tym przypadku możliwości skorzystania przez pracownika z dobrodziejstwa przepisu art. 119 k.p., który ogranicza wysokość odszkodowania do 3 miesięcznych wynagrodzeń pracownika za szkodę wyrażoną z winy nieumyślnej. Wyrażenie „odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu” każe przejść na zasady odpowiedzialności określonej w Kodeksie cywilnym. Jeżeli zatem nauczycielowi został powierzony laptop z obowiązkiem jego zwrotu, to brak możliwości zwrócenia laptopa powoduje, że odszkodowanie powinno obejmować pełną wartość laptopa niezależnie od tego, czy wartość laptopa przekracza 3 miesięczne pensje. 

Współodpowiedzialność pracowników za mienie powierzone 

Artykuł 125 k.p. daje możliwość przyjęcia przez pracowników wspólnej odpowiedzialności za mienie powierzone. Zgodnie z art. 124 k.p. pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się. Podstawą łącznego powierzenia mienia jest umowa o współodpowiedzialności materialnej, zawarta przez pracowników z pracodawcą na piśmie pod rygorem nieważności. Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność materialną odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednakże w razie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody.

Zgodnie z § 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie, pracownicy zatrudnieni w zakładzie pracy, w którym odbywa się sprzedaż, produkcja lub świadczenie usług albo przechowuje się mienie stanowiące przedmiot powierzenia i oddzielnego rozliczania, mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za szkody spowodowane powstaniem niedoboru w powierzonym im łącznie mieniu, jeżeli liczba pracowników w miejscu powierzenia mienia nie przekracza:

1. 8 osób przy pracy na jedną zmianę, 

2. 12 osób – przy pracach na dwie zmiany, oraz 

3. 16 osób – przy pracach na trzy zmiany. 

W zakładach usługowych, w zakładach żywienia zbiorowego oraz w sklepach samoobsługowych i preselekcyjnych pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną, jeżeli ich liczba w miejscu powierzenia mienia nie przekracza 24 osób na jedną zmianę. 

Jak można zauważyć, konstrukcja ponoszenia wspólnej odpowiedzialności przez pracowników jest ograniczona tylko do kręgu pracowników określonych w rozporządzeniu. W rezultacie dyrektor szkoły nie może zaproponować dwóm nauczycielom chemii ponoszenia wspólnej odpowiedzialności za wyposażenie sali lekcyjnej – pracowni chemicznej. 

Dochodzenie odszkodowania 

Stosownie do art. 116 k.p. pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Przepis ten znajdzie zastosowanie w momencie, gdy pomiędzy nauczycielem a dyrektorem szkoły nie dojdzie do uzgodnienia sposobu naprawienia szkody albo wręcz nauczyciel podważa swoją odpowiedzialność za powstałą szkodę. Spór będzie musiał zostać przeniesiony na forum sądu. Sprawy z powództwa pracodawcy przeciwko pracownikowi o odszkodowanie z tytułu poczynionej przez pracownika szkody w mieniu pracodawcy są sprawami o roszczenia związane ze stosunkiem pracy, o których mowa w art. 476 § 1 pkt 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.). Sprawy takie podlegają rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym regulowanym art. 459–477⁷ k.p.c. 

Obciążenie pracodawcy (dyrektora szkoły) ciężarem dowodu oznacza, że to on musi wykazać istnienie wszystkich czterech przesłanek odpowiedzialności materialnej pracownika. Pracodawca może wskazywać wszelkie dostępne sobie środki dowodowe, których wiarygodność i moc dowodową sąd ocenia według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważania zebranego materiału. Niemożność udowodnienia jednej z przesłanek (przykładowo związku przyczynowo-skutkowego) powoduje oddalenie powództwa. Wyjątkiem są przypadki mienia powierzonego pracownikowi, w których pracownik odpowiada materialnie na zasadzie tzw. winy domniemanej i to on z kolei musi wykazać, że nie było jego winy w tym, że rzecz została utracona. 

Podsumowanie 

1. Karta Nauczyciela nie zawiera przepisów dotyczących odpowiedzialności nauczycieli za uszkodzenie mienia pracodawcy (mienia szkoły). W takiej sytuacji mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy.

2. Nauczyciele, tak jak inni pracownicy, podlegają odpowiedzialności porządkowej, która została uregulowana w art. 108–113 k.p.

3. Odpowiedzialność porządkowa nauczycieli nie wyłącza zastosowania wobec nauczyciela innych rodzajów odpowiedzialności. Naruszenie obowiązku ochrony mienia pracodawcy może powodować uszkodzenie lub zniszczenie danego sprzętu, co z kolei przenosi nas na reżim odpowiedzialności materialnej pracowników.

4. Naruszenie obowiązków nauczyciela polega na niezwróceniu lub niewyliczeniu się z powierzonego mienia.

5. Obciążenie pracodawcy (dyrektora szkoły) ciężarem dowodu oznacza, że to on musi wykazać istnienie wszystkich czterech przesłanek odpowiedzialności materialnej pracownika.

©®

KAROLINA WOŹNICZKO 

– radca prawny, ekspert prawa pracy i prawa oświatowego, sekretarz Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Pracy w latach 2016–2018